چیکده. 2

مقدمه. 3

تاریخچه. 3

تعریف بینامتنی.. 6

قواعد بینامتنی.. 7

بینامتنی قرآنی در شعر شوقی.. 8

بینامتنی ساختاري.. 8

بینامتنی واژگانی.. 10

بینامتنی مضمون.. 12

بینامتنی و شخصیت هاي قرآنی.. 14

بینامتنی و اسماء سور قرآنی.. 19

نتیجه گیري:. 20

پی نوشت ها:. 21

منابع و مآخذ.. 22

چیکده

نظریه اي است به منظور خوانش عمیق تر متن ادبی و دستیابی به ناگفته ها ي آن. این نظریه به روابط بین متونی می پردازد که موجب آفرینش متن جدید می شود .

قرآن کریم یکی از متونی است که سروده هاي بسیاري از شاعران با آن پیوند و ارتباط بر قرار نموده است؛ از جملۀ این شاعران احمد شوقی، شاعر معاصر مصري است که تعابیر و مفاهیم قرآنی به گونه اي هنرمندانه و با خلاقیتی خاص، توأم با ظرافت ها ي ادبی در شعر او به کار رفته و باعث جذابیت و تأثیر گذاري فوق العادة اشعار او شده است. بدین منظور پژوهش حاضر در پی آن است که با روش تحلیلی - توصیفی به تبیین و تشریح گونه هاي مختلف بینامتنی قرآنی در اشعار این شاعر نامی مصري بپردازد و تکنیک هاي متنوع بینامتنی را در بافت شعري او بررسی نماید تا از این رهگذر به شناخت چگونگی و میزان تأثیر گذاري قرآن بر روساخت و ژرف ساخت اشعار او دست یابد.

مقدمه

شاعر براي خلق یک اثر هنري ماندگار و مؤثر، ابزارهاي مختلفی پیش رو دارد. او از تصویرهاي هنري زیبا، موسیقی گوش نواز و متناسب با مضمون، آرایه هاي بدیعی، زبان شعري الهام بخش و سایر ابزارهاي زبانی و هنري براي تأثیرگذاري و خلق اثر ادبی کمک می گیرد. از دیگر ابزارهایی که در آفرینش یک اثر ادبی تأثیرگذار است و از دیر باز مورد توجه شاعران و نویسندگان بوده، به کارگیري مفاهیم و تعابیر قرآنی و سروده ها و نوشته هاي پیشینیان یا هم عصران است که از این امر در بلاغت قدیم با عنوان هایی چون تضمین، تلمیح، اشاره، اقتباس و... و در نقد قدیم با تعابیري چون مناقضات، سرقات، معارضات، نقائض و ... یاد می شود.

تاریخچه

احمد شوقی در سال 1868 در زمان خدیو اسماعیل در یک خانواده که پدر کرد و مادر ترک و جده پدری و جده مادری یونانی بود , متولد شد .شوقی چهار ساله بود که به مدرسه ابتدایی رفت و سپس به دوره آمادگی وارد شد هنوز به پانزده سالگی نرسیده بود که تحصیلات خود را در دوره ابتدائی و متوسطه به پایان رساند و با وجود کمی سن به مدرسه حقوق و سپس به مدرسه ترجمه رفت و از آنجا دانشنامه هم گرفت . آنگاه به سال 1887 برای ادامه تحصیل به خرج خدیو توفیق , پسر اسماعیل  , راهی فرانسه شد و دو سال در مونپلید به آموختن حقوق پرداخت و در اثناء آن از انگلستان هم دیدار کرد .سپس برای بهبودی بیماری که بدان دچار شده بود به الجزایر رفت و یک ماه ونیم در آنجا درنگ کرد سپس به فرانسه بازگشت و حقوق را به پایان رساند و در سال 1891 پس از آنکه در بین راه سری هم به آستانه زد , به مصر باز گشت .

قواعد بینامتنی

حضور متن پنهان در متن حاضر به سه صورت انجام می گیرد که از آن به عنوان در این نوع از روابط » . یا نفی جزیی « اجترار » قواعد سه گانۀ بینامتنی یاد کرده اند: قاعدة بینامتنی، مؤلف جزیی از متن غایب را در متن خود می آورد و متن حاضر ادامۀ متن : میرزایی، 1388 ) « غایب است و کمتر ابتکار یا نوآوري در آن وجود دارد

برگرفته از متن غایب می تواند یک کلمه یا یک جمله و عبارت باشد.

بینامتنی قرآنی در شعر شوقی

بینامتنی قرآن در شعر احمد شوقی به گونه ها ي مختلفی آمده که ذیلا بدان می پردازیم:

بینامتنی ساختاري

در این نوع روابط بینامتنی شاعر یا نویسنده جزیی از آیه یا کل آن را در متن خود می آورد. حضور متن غایب در متن حاضر در این نوع از روابط بینامتنی بر دو گونه است: در گونۀ نخست کل آیه یا قسمتی از آن بدون هیچ تغییري در متن حاضر آمده و دقیقا در همان معناي نخست به کار رفته است؛ چنان که احمد شوقی در توصیف نهضت مصر می گوید:

تلک آي الفرقانِ أرس لَها اللّه               ضیاء یهدي به من یشاء

(ترجمه: آن آیات قرآن است که خداوند چون نوري فرو فرستاد و به واسطۀ آن هر که را خواهد هدایت می کند).

ارتباط «ذلک هدي اللّهی هدي بهمن یشاء » بیت فوق با آیۀ 23 سوره مبارکه الزمرتغییر داده و « تلک آي الفرقان » را به « ذلک هدي الله » دارد با این تفاوت که شاعر را به آن افزوده است. چنان که پیداست شاعر در این بیت «أرسلَها اللهُ ضیاء » عبارت دقیقا همان معنا و مفهوم قرآنی را اراده نموده و بدین وسیله بینامتنی از نوع نفی جزیی خلق کرده است.

بینامتنی واژگانی

الفاظ ماده اولیه اي است که هر ادیبی به وسیله آن می تواند تصاویر ذهن خود را ارائه دهد، درست مانند رنگ که در اختیار هنرمند است تا با زبردستی تابلوي زیباي قرآن منبع و سرچشمه اي غنی است که شوقی : خود را بیافریند. (مرتاض، 1998)

ذَهب الجمیع فلا القُصو              رتُري و لا أهلُ القص ور

أینَ الأوانس فی ذُرا                  ها من ملائکۀٍ و حور؟

(ترجمه: همه رفتند و نه از کاخ ها اثري ماند و نه از اهالی آن./ کجایند دوشیزگان پري چهره اي که بر فراز این کاخ ها منزل داشتند.)

بینامتنی مضمون

در گونه هاي پیشین حضور متن غایب در متن حاضر کم و بیش با محوریت لفظ بود؛ اما در این گونه از روابط بینامتنی نویسنده یا گوینده با الهام گرفتن از آیه اي قرآنی و پس از دریافت مضمون، مفهومِ آن را با الفاظ و تعابیر خود بیان می کند به گونه اي که خواننده حضور لفظی محسوس یا ذکري صریح از قرآن را نمی بیند، ذیلا به مواردي از آن می پردازیم.