بررسي زندگي مختوم قلي فراقي و اشعار او

زندگينامه

در اين باره كه مختومقلى فراغى در چه سالى به دنيا آمده و در چه سالى از دنيا رفته است محققان تاريخ ادبيات تركمن نظرات مختلفى دارند. آكادميسين ماتى كوسايف در مقدمه عالمانه اى كه در دفتر شعر شاعر تحت عنوان «منتخب اشعار مختومقلى» نگاشته است مى نويسد: «ولادت مختومقلى تخميناً در سال ۱۷۳۳ ميلادى/ ۱۱۴۵ قمرى اتفاق افتاده است و سال فوت ايشان در ۱۷۹۰ ميلادى / ۱۲۰۴ قمرى بوده است. اما در نسخه دست نويسى كه اخيراً يافت شده است، مختومقلى با «ذنوبى» شاعر در سال ۱۷۹۷ مشاعره داشته است.» (1) شاه محمد غانديمف ديگر محقق تركمن، تاريخ ولادت و فوت شاعر را سال هاى ۱۷۸۳- ۱۷۳۳ اعلام مى كند. (2) اختلاف در اين زمينه در ميان محققين خارجى نيز مشاهده مى شود. دكتر يوسف آزمون معتقد است: « تاريخ و محل دقيق تولد مختومقلى به درستى شناخته نيست.» (3) همين طور در كتاب «آنتولوژى شعر تركمن» آمده است: «تاريخ فوت مختومقلى همانند تاريخ ولادت وى ناروشن است. با توجه به اينكه سن پنجاه سالگى وى قطعى است. چنانچه تاريخ ولادت ۱۷۳۰ ميلادى را قبول داشته باشيم تاريخ فوت وى نيز بايد حداقل سال ۱۷۸۰ باشد.» (4) در هر حال آنچه كه قطعى است غالب محققين در سال تولد شاعر روى تاريخ ۱۷۳۳ ميلادى / ۱۱۴۵ قمرى اتفاق نظر دارند.

ظاهراً پس از شكست حركت ائتلافى با احمدشاه درانى، تركمن ها متوجه اوضاع داخلى ايران شده و به سوى اتحاد با قاجارهاى تحت فرمان محمدحسن خان قاجار روى مى آورند. خاندان قاجار كه از دوره صفويه در محل مبارك آباد - آق قلاى فعلى- در حوزه سفلاى رودخانه گرگان ساكن شده بودند از همان ابتدا با تركمن ها روابط حسنه داشتند. صحراى تركمن و ايلات يموت و گوكلنگ براى آنها در مواقع خطر و درگيرى با حكومت مركزى حكم مامن را داشت. در واقع محمدحسن خان قاجار خود بركشيده تركمن ها براى حاكميت ايران بود.

اوضاع اجتماعي عصر شاعر

عصر شاعر، عصر اغتشاش و هرج و مرج بود، زيرا در آن زمان (خصوصاً زمان نادر) ملّت ايران شاهد ستم‏هاي فراواني بودند. اين، بيشتر، متوجّه قشر دهقان و كشاورز بود. چرا كه آنها، علاوه بر پرداخت ماليات، متحمّل پرداخت خراجهاي سنگين مي‏شدند. دهقاناني كه قادر به پرداخت آن نبودند، مجبور مي‏شدند تن به سياه‏چالهاي نادر دهند و يا اين كه مدام شاهد قتل و غارت باشند. مسلّماً در صورت انصراف يا سركشي، كار به جنگ و كشتار مي‏كشيد، آن هم جنگي كه با غارت و چپاول اموال و اراضي به پايان مي‏رسيد.

شكل و محتواى اشعار

الف- قالب شعرى

مختومقلى به بيانى شاعرى جامع الاطراف و چند وجهى است. به دليل تنوع موضوعات شعرى، وى در قالب هاى مختلف شعرى نيز طبع آزمايى كرده است. از ميان حدود ۴۴۰ عنوان شعر ايشان اكثر عنوان ها در قالب مربع مسمط (غوشوق) و تعدادى نيز در قالب هاى غزل و مثنوى و مخمس و... سروده شده است.

قالب مربع مسمط يا همان «غوشوق» فرم شعر تركى است كه از قديم ترين ايام نمونه هاى آن در ادبيات مكتوب موجود است. به نمونه ذيل توجه شود:

سندن غاچار شونديلاچ / منده تينه رغارغيلاچ

بلبل خوش آواز مى خواند / و نر و ماده در هم مى آويزند (7)

گنجشك از تو مى گريزد / مرغ وطواط و پرستو در من آرام مى گيرد

تاتليق اوته ر / ساندوواچ/ اركه ك تيشى اوچوروشور

ب- مضامين شعرى

گفتيم كه مختومقلى شاعرى چندوجهى است. وى با توجه به نوع و طبيعت سيستم آموزشى آن دوره و نيز شرايط تاريخى جامعه ايران به عنوان شاعرى كه در تعامل نزديك با تحولات اجتماعى زمانه خود بود در جاى جاى دفتر شعر خود زمانى در چهره يك روحانى متفكر شعرهايى با آموزه هاى دينى مى سرايد، و زمانى در چهره يك مصلح اجتماعى و اخلاقى شعرهايى با مضامين اخلاقى و تعليمى در خامه مى ريزد. و زمانى در چهره يك عارف، غزليات و مسمط هايى ناب و عارفانه در چنگ مى كند. و زمانى نيز در چهره يك شخصيت مبارز وقايع و بازيگران تركمن و غيرتركمن صحنه تاريخ دوره خود را به تصوير مى كشد. اين امر باعث شده كه برخى محققان تركمنستان در تدوين دفتر شعر شاعر به اين مسئله امعان نظر بيشترى داشته و كتاب شعر ايشان را به مضامين چندى تقسيم بندى كنند. ماتى كرسايف در مقدمه معروف خود كه پيشتر بدان اشارت رفت دفتر شعر شاعر را از نظر مضامين كار شده در پنج بخش طبقه بندى مى كند.

ويژگيهاي شعر مختومقلي فراغي

1)بهره‏گيري از تجربه‏هاي شعري پيشينيان: مختومقلي از تجربه‏هاي علمي شعري پيشينيان و از مايه‏هاي ادبي گذشته خود بسيار بهره برده است. قالب‎هاي شعري، تشبيهات، استعارات، كنايات و مضامين شعر جغتايي و ادبيات فارسي در اشعار فراغي نمود عيني دارد.

2) خلاقيت و ابتكار: در كنار بهره‏گيري از مايه‎هاي ادبي پيشينيان، به عنوان سرمايه ادبي شاعر؛ ابتكار و خلاقيت خود شاعر است كه او را به عنوان پايه‏گذار ادبيات كلاسيك تركمن مشهور ساخته است. اين ابتكار و نوآوري ها يعني استفاده از فصيح‏ترين الفاظ محاوره‏اي و توجه به شرايط اجتماعي و الهام از ادبيات شفاهي او را از شاعران طراز اول ساخته است. حتي اين نوآوري در زبان و قالب شعري او هويداست. او در اشعارش از قالبهاي مسمّط مربع، مخمس استفاده كرده است.

مختومقلى در مطالعات محققان

صرف نظر از نسخه هاى خطى كه از ديرباز در مناطق مختلف تركمنستان توسط كاتبان تحرير شده است و در حدود سيصد نسخه از آنان در آكادمى علوم تركمنستان در بخش نسخ خطى نگهدارى مى شود، دانشمندان مختلف تركمن و غيرتركمن از قرن نوزدهم ميلادى چاپ و نشر تحقيقات خود را درباره دفتر شعر مختومقلى آغاز كرده اند. ظاهراً اول بار در ميان خاورشناسان الكساندر خودزكو لهستانى در سفرى كه در سال ۱۸۳۳ ميلادى به خراسان داشته است با شعرهاى مختومقلى آشنا شده و در بازگشت به اروپا در سال ۱۸۴۲ ميلادى مجموعه كوچكى از شعرهاى وى را با ترجمه انگليسى منتشر مى كند. در كتاب «نخبه سيفيه» تحت عنوان «ترانه هاى عاميانه تركمن» سه قطعه شعر از مختومقلى و با انتخاب خودزكو ياد شده با ترجمه فارسى آمده است. (11)

آخرالزمان در اشعار مختومقلي

     اشعار مختومقلي دريايي است بي كران و ناشناخته، دريايي كه اعماق آن پر از درهاي گرانبها است. گنجهايي نهفته است كه كسي را ياراي قيمت نهادن بر آن نيست، جاي بس تأسف است كه بسياري از اين خزاين هنوز كه هنوز است ناشناخته است. بايد غواص بود تا به اعماق اين درياي بي كران رفته يكي يكي اين درهاي گرانبها را بالا كشيد و به عموم جهانيان نشان داد.

     مختومقلي يك معلم است كه عشق مي آموزد، عشق راستين، عشق به همنوع ، عشق به وطن، عشق به هم وطن و صد البته عشق به مبدأ هستي يعني خدا.  معلمي است كه راه و رسم زيستن، آزاد و آزاده زيستن را مي آموزد به تمام آناني كه اشعارش را با دل و جان مي خوانند و درك    مي كنند. مختومقلي عارف است و طريق عرفان را نشان مي دهد و خود رهرو آن است. مختومقلي احاديث را، آيات الهي را به زبان شعر آنگونه كه براي عموم قابل فهم باشد بازگو مي كند. دنيا را آنگونه كه هست و آنگونه كه بايد باشد توصيف مي كند. آخرت را ، جنت و دوزخ و برزخ را معرفي مي كند. نشانه هاي قيامت را برمي شمارد و ما را به انديشيدن در آن فرا مي خواند.

حقدان باشغه جانلي قالماز

نشانه هايي كه در روزگار مختومقلي رخ داده بود

     مختومقلي ابتدا به جامعه اي كه در آن زندگي مي كند، به جوامعي كه در سفرهايش ديده مي نگرد و با معلوماتي كه از احاديث و آيات قرآن دارد، در ميان ايشان چيزهايي را درك مي كند كه گوشه اي از نشانه هاي قيامت است و آنچه را خود به چشم خود ديده به قلم مي آورد و به زبان شعر به ياران و نزديكان و مردمش مي گويد و آنان را هشدار مي دهد كه بر حذر باشند و به فكر آخرت خويش باشند. مختومقلي در اشعاري همچون ” قايسي بيلينماز ” ، ” قيامتدان نشان ” ، ” آخر زمانه ” ، ” زمانه ” ، ” قاچه باشلادي ” ، “يرانلار” و … توجة مخاطبانش را به اطراف ، به اتفاقاتي كه هر روز و هر شب مي افتد، معطوف مي دارد و ايشان را به انديشدن فرا مي خواند كه شايد اين وقايع نشانه هايي باشد از آخرالزمان و قيامت.

و باز در شعر ” يرانلار ” مورد خطابش دوستانش است، دوستاني كه شايد منظورش از اين واژه جهانيان باشد . اينبار نيز اعمال جهانيان را نشانه هايي از آخرالزمان مي داند كه سخنان رسول       ( ص ) است كه يك يك رخ مي دهد. باز اعمال رياكارانه و زشت علماء ، قاضيان ، مفتي ها ، صوفيان و پيران طريقت را باز گو مي كند ولي اينبار گريزي ميزند به آخرت و به  سرانجام كار ايشان نيز اشاره اي مي كند و فرا رسيدن دور و روزگار رباخواران را – كه نشانه ايست از نشانه هاي آخرالزمان – نيز ياد آور مي شود و در پايان به خود مي گويد : ” توبه كن كه اين اعمال نشانه هاي قيامت است و انسانها را به ايمان داشتن فرا مي خواند كه غلام با ايمان در دو دنيا امان خواهد بود.

توبه ات مختومقلي آخر زمان دور

بو ايشلار هر كيم ده بولسه يامان دور

ايمان لي قول ايكي دنيا آمان دور

گل آچليب چمن سولدي يرانلار

– نشانه هايي كه سالهاي آتي ظهور خواهند نمود

بو دنياني بد بد كار خراب ايلار

بعد قسمتي از خلق و خوي مردمان آخرالزمان را بر مي شمارد و مي گويد : ” بر آورده نگردد خواستة آنكس اهل حق و حقانيت است ، رواج گيرد كار آنكس كه كار بد را پيشة خويش سازد، آنكس كه زورش زياد باشد سلطان زمين گردد و جهان را قدرتي كه ظلم مي كند ويران سازد.

– در مورد دجال ، يأجوج و مأجوج :

     در موارد مختلفي در مورد دجال ، يأجوج و مأجوج شنيده ايم يا خوانده ايم، گاهي آنها را قصه هايي باور نكردني فرض كرده ايم و گاهي با شنيدن آنها ترس وجودمان را فرا گرفته است. مختومقلي نيز در اشعارش بارها و بارها از دجال ، يأجوج و مأجوج سخن به ميان آورده و آنها را نشانه هاي قيامت دانسته است.

نربان : در گذشته هاي دور به آسياباناني گفته مي شده كه بيشتر اوقات سال در آسيابهايي كه بر دامنة كوه ساخته مي شد سر مي كردند و كمتر پايين مي آمدند .

و اما در مورد يأجوج و مأجوج آنطور كه من از اشعار مختومقلي فهميدم اين دو هر چه كه باشند چندين سال بعد از حضرت عيسي و مهدي ظهور خواهند كرد، چرا كه در قسمتي از شعر بلند ” برسه گراكدور ” مي گويد كه ” مهدي و عيسي جهان را بگيرند و به مدت چهل سال حكومت كنند و بعد از چهل سال مدتي سفر كنند، گياهان خشك گردند و درياها كف كنند، معجزه اي برخيزد كه

يأجوج و مأجوج خوانندش كه از مغرب به سوي مشرق خواهد رفت” و قبل از اين نيز گفته بود كه ” دجال در نبرد با مهدي شكست بخورد و در كوه قاف زنداني شود.

– در مورد فاني بودن دنيا :

     مختومقلي بارها و بارها در اشعارش فاني بودن دنيا را گوشزد مي كند اين موضوع خود     مقوله اي طولاني است كه كاري جداگانه مي طلبد. در بسياري از اشعارش فاني بودن دنيا را يادآور مي شود و از همگان مي خواهد عزم دنياي باقي كنند چرا كه در اين دنياي بي وفا كسي نماند.

گل كونگليم عزم ايله باقي دنيايه

بي وفا دنياده كيم قالار يرانلار

ديوان‏هاي چاپ شده فراغي:

بخشي از اشعار فراغي براي اولين بار توسط مستشرقيني چون شودزكو (1845) ، وامبري (1863) و ي. بريوزين (1890) به اروپا برده شد. سپس چاپ سنگي آن در بخارا، قازان، تاشكند(1907) استراخان، مرو، باكو، و سپس در ايران منتشر گرديد. از قديمي‏ترين چاپ‏ها، كتاب چاپ شده از سوي شيخ محسن فاني در استانبول 1921 و از سوي قربان بردي گرگاني در بخارا (13-1912) و عارفجانف (تاشكند- 1910) مي‏باشد.

نقل نظرات درباره مختومقلى فراغى

مختومقلي فراغي، به دليل خلاقيتهاي ادبي مخصوص به خود، نفوذ كلام و احياي ادب تركمن مورد توجّه خاورشناسان و انديشمندان ايراني و خارجي بوده است. به گونه‏اي كه بيشتر اشعار او به زبانهاي آلماني، انگليسي، فرانسوي، لهستاني و به تمام زبانهاي جمهوري هاي شوروي سابق ترجمه شده است.

و.و. بارتولد دانشمند معروف روس مى گويد: «تركمن ها تنها قبيله اى هستند كه شاعر خاص خود را دارند. مختومقلى شاعر محبوب تركمن ها است.» (13)

پى نوشت ها:

۱- ماتى كوسايف و ديگران، «مختومقلى سايلانان شعرلار»، عشق آباد، باكو، انتشارات آكادمى علوم تركمنستان، چاپ اول، ۱۹۶۰ ميلادى، ص ۲۹.

۲- عبدالحسين ملك آمانوف و ديگران، «مخدومقلى سايلانان اثرلار»، چاپ اول، عشق آباد، انتشارات علم، ،۱۹۸۸ ص ۵.

۳- Songe From The Steppes of Central Asia. The Collected of Makhtumkuli The Society of Friends of Makhtumkuli, Brian Aldiss and Youssef Azmoun. Great Britain. Berkshere. 1995. P.

۴- Turkmen Siiri Antolojisi. Dr.Gurban Durdi Geldiyef, Dr. Fihret- Turkmen. Ankara, Turk Soy Yayinevi. 1995. P. 163

۵- محمدحسن خان صنيع الدوله، مطلع الشمس، چاپ سنگى، ص ۳۴۷.