مقدمه:
مفاهيم سياسي به تبع محيط سياسي (داخلی و جهاني) بوجود مي آ يند، وبا توجه به هرگونه تغيير در شرايط محيط سياسي تغيير پذير هستند، بدين علت دانشمندان علوم انساني به اتفاق معتقدند، مفاهيم علوم انساني از ويژگي نسبيت برخوردارند. بنابراين مفهوم امنيت ملي نيز بعنوان يكي از مفاهيم سياسي از اين امر مستثني نيست. همانطور كه می دانيم، تولد اصطلاح امنيت ملي به زمان ظهور دولت – ملت ها بوسيله قرارداد وستفاليا در سال 1648 م بر مي گردد. به مجرد اينكه ما بين دولت – ملت ها مرزبندي شد، منافع و امنيت ملي بر اساس مرزها ترسيم گرديد. هرگونه تغيير در مرزها، تجاوز محسوب گرديده، امنيت ملي را به مخاطره مي كشيد. بهمين علت دولت – ملت ها در پي حفظ امنيت خود به تقويت قدرت نظامي، دست زدند. در اين زمان،چنين تصور مي شد كه برتري قدرت نظامي نسبت به ساير همسايگان امنيت ملي را تضمين خواهد ساخت. بنابراين هر دولت – ملتي بدنبال افزايش قدرت نظامي بود.
در اين دوره زماني تنها بعد نظامي و سياسي مفهوم امنيت ملي از برجستگي خاص برخوردار بود و ابعاد ديگر چندان اهميتي نداشتند. اما درحال حاضر، مفهوم امنيت بتدريج از انحصار ماهيت بكلي سياسي آن خارج شده و رفته رفته عوامل غيرسياسي يا بشدت سياسي كمتر مطرح مي شود.رفاه داخلي و اقتصادي نسبت به مسايل سنتي دفاعي تقدم يافته است. گستردگي مفهوم امنيت نيز ناشي از تغيير و تحولات نظام بين الملل و ساختاربندي جديد در صحنه بين الملل مي باشد. بعد از جنگ جهاني دوم با ظهور قطب هاي اقتصادي نظير آلمان غربي وژاپن، بعد اقتصادي امنيت ملي مورد توجه قرار گرفت. اما بدليل اينكه نظام دو قطبي و رقابت بين دو ابرقدرت، بر نظام بين الملل حاكم بود، همچنان بعد نظامي مفهوم امنيت ملي بر ديگر ابعاد، رجحان داشت.
پس از فروپاشي شوروي سابق، مسايل امنيتي حوزه هاي وسيع تري را شامل شده است. امنيت ديگر يك فرايند يك جانبه و محدود نيست كه فقط با ازدياد قدرت نظامي بتوان آنرا افزايش داد. امروزه مسايل امنيتي، آلودگي محيط زيست، غذا، بهداشت، تامين شغل و مسكن، توسعه، رفاه، افزايش جمعيت، خطرفقر، مسايل فرهنگي و موارد ديگر را شامل مي شود كه اين مسايل راه حل ها و همكاري هاي فوق ملي را نيز مي طلبد.
با فروپاشي شوروي،امنيت بر پايه مؤثر نظامي خارج شده است، البته هنوز هم تهديدات نظامي مي تواند مهم باشد، زيرا توانايي تغييرات اساسي و زير بنايي در جامعه را داراست. هم اكنون، ابزار نظامي بعنوان پشتوانه قدرت سياسي بعضي كشور ها بويژه قدرت هاي بزرگ مطرح است، ولي در حال حاضر امنيت كشورها ممكن است از لحاظ نظامي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي مورد تهديد قرار گيرد كه ابزار مقابله با اينها، تنها قدرت نظامي نيست. ويژگي تهديدات جديد باعث گرديد تا كشورها به همكاري وتعامل با يكديگر در سطح جهاني روي آورند، چرا كه اين تهديدات، جدا از اينكه يك دولت- ملت را بخواهد تهديد بكند، منطقه وجهان را نيز به مخاطره مي اندازد. بنابراين با تغيير وتحولاتي كه در روابط بين الملل پس از دهه 90م بوجود آمد.، مفهوم امنيت را نيز دچار تحول نمود. از يك طرف مفهوم امنيت ملي، گسترده تر شد. از طرف ديگر براي تامين و دستيابي به آن از رقابت و برخورد به همكاري و تعامل در اين زمينه، تغيير مفهوم داد. قبل از دهه 90 امنيت يك كشور ناامني سايرين محسوب مي گرديد. امنيت، «حاصل جمع صفر» معني مي شد. بنابراين همواره درگيري و رقابت نظامي در صحنه بين الملل حاكم بود، در صورتيكه اكنون نه تنها امنيت يك واحد سياسي، ناامني سايرين محسوب نمي گردد، بلكه امنيت يكي، امنيت ديگران نيز است. امروزه تهديدات از ويژگي جهاني برخوردارند، بطوريكه يك واحد سياسي به تنهايي قادر به مقابله با آن نيست و علاوه بر آن تهديدی که يك واحد سياسي را به چالش کشانده، امکان سرايت به ساير واحد های سياسی را دارد.
به همين علت، نظام بين الملل متوجه تهديدات نرم افزاري و جديد شده است، بطوريكه اگر هر يك از كشورها با اين تهديدات جديد ارتباط داشته باشند مورد تحريم و حتي تجاوز قرار مي گيرد. بويژه، دسته بندي كه در دوران جنگ سرد وجود داشت ديگر وجود ندارد، همه كشورها در راستاي هم حركت مي كنند. در اين بين كشورهاي كوچك و جهان سومي قادر نيستند در جهت مخالف عملكرد نظام بين الملل حركت كنند، نظام بين الملل تمام واحدهاي سياسي را تحت تاثير گذاشته و آنها را مجبور به انعطاف نموده است، امروزه ديگر هيچ دولتي نمي تواند بدون در نظر گرفتن صحنه بين الملل به تصميم گيري بپردازد.
در دهه 1990 م دگرگوني هاي بنياديني كه در عرصه روابط و سياست بين الملل رخ داد، صاحب نظران را در اين عرصه به فكر باز بيني در بسياري از ارزيابي هاي خود در مورد مفاهيم و طرق ايفاي نقش و همچنين شيوه هاي دستيابي منافع ملي و امنيت ملي، انداخت. بطوريكه استراتژي ها و تاكتيك هاي جديدي براي پيگيري منافع ملي در كشورهاي مختلف طرح ريزي شد.
بين واحد سياسي و نظام بين الملل همواره ارتباط متقابل و ديالكتيك وجود دارد. از طرفي واحد سياسي بر محيط بين المللي تاثير مي گذارد و از طرف ديگر واحد سياسي از محيط بين الملل تاثير مي پذيرد. در صورت تغيير و تحول، در ساختار و ترتيبات نظام بين الملل منجر به تحول در نظام واحد سياسي نيز خواهد شد. ساختار سيستم بين الملل از جمله عواملي است كه بر امنيت ملي تمامي كشورها،به ويژه كشورهايي كه ازتوانايي كافي براي شكل دهي به نظام بين الملل برخوردار نيستند، تاثير درحد توجهي دارد. واحدهاي سياسي درپي سازگاري وانطباق هدفمند بامحيط جهت تامين اهداف و منافع ملي مي باشند، آنچه در فرايند سازگاری مورد توجه واحد سياسی می باشد، عبارت از بكارگيري رويه هاي مطلوب و استفاده از موقعيت ها وفرصت هاي محيط عملياتي جهت نيل به هدف مي باشد. در اين راستا شرط موفقيت در محيط بين الملل اجتناب از تكرار مواضع غير واقعي و رويه ها و اقدامات غير منطقي است.
جمهوري اسلامي ايران بعنوان يکی از واحدهاي سياسي، عضو جامعه بزرگتري بنام «نظام بين الملل» مي باشد. هرگونه دگرگوني كه در جامعه بزرگتر رخ بدهد، اعضاي خود (كه واحدهاي سياسي) را تحت تاثير گذاشته و موجب دگرگوني در آنها چه از نظر ماهيتي چه از نظر ساختاري، مي شود. بنابراين جمهوري اسلامي ايران نيز تحت تاثير روند تغيير و تحولات قرار گرفت. در اين برهه زماني پارادايم واقع گرايي بر صحنه بين الملل حاكم بود وقدرت نظامي نسبت به ابعاد ديگر مفهوم امنيت ملي بيشتر ايفاي نقش مي نمود، مفهوم نظامي امنيت ملي ويژگي تهاجمي سياست امنيتي جمهوري اسلامي ايران را توجيه مي كرد.
جمهوري اسلامي ايران پس از پيروزي انقلاب اسلامي سياست امنيتي اي را اتخاذ نمود كه جو بين المللي مي طلبيد. بدين معني كه ايران اسلامي بعنوان كشوري، تازه انقلابي با آرمان هاي انقلابي بويژه بر پايه مكتب اسلام بنيان نهاده شده بود، سعي در تحقق آرمان هاي خود داشت و امنيت خود را در امنيت جهان اسلام تعريف مي كرد. دهه اول انقلاب اسلامي با دوران جنگ سرد و اوج رقابت هاي دو ابرقدرت همزمان بود. در اين زمان كشورها كه به دو بلوك شرق و غرب تقسيم شده بودند، خروج كشوري از يك بلوك منجر به ورود بلوك رقيب مي شد، بدين ترتيب هر دو ابرقدرت چنين اتفاقي را به زيان امنيت خود محاسبه مي كردند. به همين دليل سعي در حفظ متحدين خود داشتند.
ايران كه قبل از انقلاب در بلوك غرب قرار داشت و حتي نقش پايه نظامي سياست منطقه اي نيكسون را بر عهده داشت، به محض پيروزي انقلاب اسلامي نه تنها از بلوك غرب خارج گرديد، بلكه آنرا به چالش فرا خواند. بدين خاطر ضربه سنگيني براي ايالت متحده آمريكا محسوب مي گرديد. اين كشور به اين انتظار كه جمهوري اسلامي ايران را دوباره جذب نمايد و يا حداقل مانع جذب در بلوك شرق شود، در مواقع بسيار حساس نسبت به سياست هاي انقلابي جمهوري اسلامي ايران، سياست منعطفي را اتخاذ مي نمود. همچنين ابرقدرت شرق نيز به اميد اينكه اين كشور را كه از بلوك غرب خارج گرديده، در مقابل غرب استفاده نمايد، سياست منعطفي را در برابر كشور انقلابي داشت، كه به سياست صبر و انتظار معروف مي باشد. جمهوري اسلامي ايران از اين موقعيت استفاده نموده و در پيشبرد اهداف نظامي خود تلاش مي نمود.اما باتغيير و تحولات در نظام بين الملل كه مفهوم امنيت ملي راتحت تاثير قرار داد، واحد سياسي را مجبور به باز تعريف در سياست امنيتي شان نمود. جمهوري اسلامي ايران در اثر اين تغييرات و همچنين تحولاتي كه در داخل صورت گرفت، در برداشت نسبت به امنيت ملي خود و شيوه تعقيب آن، تغييرات قابل توجهي بوجود آورد. در اين پژوهش كه «تاثير روند تغيير مفهوم امنيت ملي در روابط بين الملل بر برداشت امنيت امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران» مي باشد، به چگونگي اين تاثير خواهيم پرداخت. ضمن بررسي اين تاثير، فرضيه اصلي را به آزمون مي گذاريم. براي آزمون فرضيه لازم ديديم كه شمايي از سير فرآيند تغيير مفهوم امنيت ملي بيان گردد اما تمركز اصلي تحقيق بيشتر مقطع زماني 2002-1979 (1381-1357 ) مي باشد.
2- بررسي متون موجود:
در پاسخ به مسأله، ما را بر آن داشت تا در زمينه تأثير تغيير مفهوم امنيت ملي بر برداشت امنيتي ج.ا. ايران به جستجوي متوني كه بدان پرداخته‌ان، نمائيم. كتبي كه در اين زمينه بطور مبسوط بدين موضوع پرداخته باشند، نيافتيم. اما از مطالعات دانشگاهي كه بندرت، در اين زمينه كار شده، مطالبي كه نزديك به اين موضوع باشد بصورت پايان نامه كارشده است. هر چند از نظر عنوان، به موضوع رساله نزديك اما زمينه كاري آنها با اين رساله بسيار متفاوت بود. به تعدادي از اين پايان نامه‌ها بصورت ذيل اشاره مي‌نمائيم:
« تحول مفهوم امنيت در سياست خارجي ج. ا. ايران » كه توسط سيد كاظم رضائي در دانشكده علوم اقتصادي و سياسي دانشگاه شهيد بهشتي ارائه شده است. و همينطور پايان نامه « سير تحول در مقوله و ملاحظات امنيت ملي ج. ا. ايران » توسط سيد حسين ولي پوررزومي در همين مكان دفاع شده است.
اما اينكه متوني كه بطور جداگانه به تغيير مفهوم امنيت ملي و برداشت جمهوري اسلامي ايران از امنيت ملي بپردازند. بسيار متنوع است. كت، مقالات و تحقيقات دانشگاهي بسياري در اين زمينه منتشر شده است. در مورد مطالب فارسي كه در سطح كتاب باشد، در زمينه تغيير مفهوم امنيت ملي وجود ندارد.اما در خصوص امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران مي‌توان به كتاب « شرايط متحول امنيت ملي ج. ا. ايران » كه توسط آقاي نعمت‌الله فلاحت پيشه تأليف گرديده، اشاره نمود. اين كتاب كه متشكل از يك مقدمه و چهار فصل مي‌باشد، در فصل اول به شرايط امنيتي موجود در سطوح سه گانه، داخلي، منطقه‌اي و بين‌المللي، در فصل دوم به بررسي فرصت‌ها و تهديدهايي كه براي امنيت ملي ج. ا. ايران بوجود آمده، در فصل سوم به اهداف منطقه‌اي ج. ا. ايران و موانع بين‌المللي در اين زمينه پس از جنگ دوم خليج فارس و بالاخره در فصل چهارم به نتيجه‌گيري مي‌پردازد.
از ميان كتب خارجي موجود و در دسترس در مورد تغيير مفهوم امنيت ملي، كتاب «چهره متغير امنيت ملي» است كه رابرت ماندل در اين كتاب به بررسي مفهوم امنيت ملي در دو زمينه تاريخي و نظري مي‌پردازد، اين كتاب به صورت ترجمه شده در دسترس است. ايشان بطور مبسوط ابعاد مختلف امنيت ملي را بررسي مي‌كنند و در فصول آخر كتاب نيز با ارائه مطالعات موردي در اين زمينه، مفهوم امنيت ملي را تجزيه و تحليل مي‌كند.
همينطور در اين زمينه باز مي‌توان به دو كتاب زير اشاره كرد: كتاب « استراتژي امنيت ملي » كه استفان كيمبات Stephen Cimbath تأليف نموده و در سال 1984م به چاپ رسيده است و ديگري كتاب « باز تعريف امنيت ملي » است كه جوزف، جي، روم Josf. J. Romm در اين كتاب به اين موضوع مي‌پردازد و اين كتاب توسط Concil on Foreign Relations Press درسال 1993م به چاپ رسيده است.
برچسب ها:
امنیت ملی بین الملل و ایران